Xem chi tiết giới thiệu tổng quan - Quảng Trị

Từ thế kỷ IV đến thế kỷ X, cả khu vực này là các châu: Ma Linh, Địa Lý, Ô, Lý. Đến thế kỷ thứ XI đổi tên Địa Lý làm Lâm Bình, Ma Linh làm Minh Linh. Năm 1307 đổi Ô, Lý, làm hai châu Thuận Hóa. Năm 1375, Trần Duệ Tông sai đổi Lâm Bình là phủ Tân Bình. Năm 1400, Hồ Qúy Ly đổi Tân Bình thành Tây Bình. Năm 1411, dưới thời thuộc Minh, Tây Bình đổi gọi là Tân Bình gồm 37 xã, 2.132 hộ và 4.738 người, còn phủ Thuận Hóa có 79 xã, 1.470 hộ và 5.662 người. Thời Lê Thánh Tông, niên hiệu Quang Thuận thứ 7 (1.466), địa phương nằm trong Thừa tuyên Thuận Hóa, niên hiệu Hồng Đức thứ 21 (1490) định bản đồ thiên hạ, Thừa tuyên Thuận Hóa có hai phủ: phủ Tân Bình gồm 2 huyện, 2 châu (trong đó châu Minh Linh có 8 tổng 63 xã), phủ Triệu Phong gồm 6 huyện, 2 châu (trong đó huyện Hải Lăng 7 tổng 75 xã, huyện Vũ Xương 8 tổng, 53 xã, châu Sa Bôi 10 tổng 68 xã, châu Thuận Bình 6 tổng, 26 xã).

Năm 1558, Nguyễn Hoàng được sai vào trấn thủ Thuận Hóa, đóng dinh ở Gò Phù Sa xã Ái Tử huyện Vũ Xương. Từ đây vùng đất Thuận Hóa thuộc cương vực Đàng Trong của các chúa Nguyễn. Quá trình phân tranh Trịnh- Nguyễn suốt trong các thế kỷ XVII-XVIII đã chia cắt khu vực này thành Đàng Trong. Với yêu cầu nhanh chóng củng cố và mở rộng thế lực, các chúa Nguyễn đã áp dụng những chính sách kinh tế- xã hội tích cực hơn so với tập đoàn phong kiến Đàng Ngoài. Họ cho phép nhiều người nước ngoài nhập cư vào Đàng Trong, đặc biệt là người Hoa sau khi Mãn Thanh thống nhất Trung Quốc (1644). Hàng loạt điểm tụ cư của người Hoa với lối sống và phương thức làm ăn của họ đã làm phong phú và đa dạng thêm hoạt động văn hóa và kinh tế của Đàng Trong. Năm 1801, sau khi giành lại được chính quyền, Nguyễn Ánh đã lập dinh Quảng Trị bao gồm đất đai các huyện Hải Lăng, Đăng Xương (tên cũ là Vũ Xương), Minh Linh và đạo Cam Lộ mới lập. Năm 1806 Quảng Trị trở thành dinh trực lệ thẳng vào Kinh sư Huế. Năm 1822, đặt châu Hướng Hóa lệ vào đạo Cam Lộ. Năm 1827 Quảng Trị đổi là trấn, không còn trực lệ và đặt 9 châu thuộc đạo Cam Lộ. Năm 1830 giao cho tri phủ Triệu Phong kiêm lý Minh Linh, thống hạt Đăng Xương, Hải Lăng. Năm 1832 trấn Quảng Trị đổi là tỉnh, đạo Cam Lộ đổi là phủ và cho tri phủ ở đây kiêm lý châu Hướng Hóa và thống hạt 9 châu. Năm 1836, đặt huyện Địa Linh và giao cho phủ Triệu Phong kiêm lý Đăng Xương, thống hạt 3 huyện Địa Linh, Minh Linh, Hải Lăng. Năm 1850 đổi Hướng Hóa thành Thành Hóa. Năm 1853 hợp nhất tỉnh Quảng Trị với phủ Thừa Thiên thành đạo Quảng Trị. Năm 1876 lập lại tỉnh Quảng Trị gồm 2 phủ Triệu Phong, Cam Lộ và 4 huyện. Huyện Đăng Xương đổi là Thuận Xương. Huyện Địa Linh đổi là Gio Linh. Huyện Minh Linh đổi là Chiêu Linh, huyện Hải Lăng vẫn giữ tên cũ. Đến ngày 3-5-1890, toàn quyền Đông Dương lại ra nghị định hợp Quảng Trị với tỉnh Quảng Bình thành tỉnh Bình Trị, dưới quyền công sứ Đồng Hới. Ngày 23-1-1896, toàn quyền Đông Dương ra nghị định rút Quảng Trị ra khỏi địa hạt thuộc quyền công sứ Đồng Hới, cùng Thừa Thiên dưới quyền Khâm sứ Trung Kỳ, đặt một phó công sứ đại diện cho Khâm sứ ở Quảng Trị. Năm 1900, toàn quyền Đông Dương ra nghị định tách Quảng Trị khỏi Thừa Thiên, lập thành một tỉnh riêng biệt gồm 4 phủ Triệu Phong (huyện Thuận Xương cũ), phủ Hải Lăng, phủ Vĩnh Linh (huyện Chiêu Linh cũ), phủ Cam Lộ và huyện Gio Linh. Ngày 17-2-1906, toàn quyền Đông Dương ra nghị định thành lập thị xã Quảng Trị cho phép được thu một số thuế trong nội hạt nộp vào ngân sách hàng tỉnh. Năm 1908, phủ Cam Lộ tách 3 tổng người Kinh lập thành huyện Cam Lộ và 9 tổng người dân tộc thiểu số lập thành huyện Hướng Hóa. Ngày 11-3-1914 vua Duy Tân ra đạo dụ và ngày 18-2-1916 được toàn quyền Đông Dương ra nghị định chuẩn y cho phép thị xã Quảng Trị có thu nhập và ngân sách riêng. Ngày 5-9-1929, Khâm sứ Trung Kỳ ra nghị định thành lập thị trấn Đông Hà thuộc phủ Triệu Phong.

Cách mạng Tháng Tám 1945 thành công, các đơn vị hành chính cấp phủ đổi thành cấp huyện, bỏ đơn vị hành chính cấp tổng, thành lập cấp xã. Cuối tháng 7-1954, theo Hiệp định Giơnevơ, sông Hiền Lương được chọn làm giới tuyến quân sự tạm thời chia đôi tỉnh Quảng Trị. Đại bộ phận các huyện, thị xã, thị trấn và một số thôn, xã của Vĩnh Linh ở phía Nam giới tuyến thuộc tỉnh Quảng Trị do chính quyền miền Nam quản lý. Hơn ba phần tư huyện Vĩnh Linh nằm ở phía Bắc giới tuyền do Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa quản lý và quyết định thành lập đặc khu Vĩnh Linh trực thuộc trung ương.

Sau khi thống nhất nước nhà, năm 1976, bốn đơn vị hành chính Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên và khu vực Vĩnh Linh được sáp nhập thành tỉnh Bình Trị Thiên, sáp nhập các huyện (tỉnh Quảng Trị cũ có 4 huyện, thị: Triệu- Hải, Bến- Hải, Hướng- Hóa, thị xã Đông Hà).

Tháng 7-1989, tỉnh Quảng Trị được lập lại, đặt tỉnh lỵ tại thị xã Đông Hà. Toàn tỉnh gồm 2 thị xã, 6 huyện với 136 xã, phường, thị trấn.

Quảng Trị đã trải qua nhiều thay đổi về địa lý hành chính nhưng các địa danh Triệu Phong, Hải Lăng, Vĩnh Linh, Gio Linh, Cam Lộ, Hướng Hóa, Đông Hà… vẫn còn sống mãi, vẫn còn vang vọng đến tận mai sau.

Nguồn: Trích từ Lịch sử Đảng bộ Quảng Trị tập 1 (1930-1954)